Jan Buruma Pamflet, jaargang V, No. III, uitgegeven te Franeker, den 24. Mei 2015
Met het recent verschenen boek van Groningse wetenschappers Perspectieven op Midden- en Oost-Europa, een gedeelde ruimte waar het verleden maar geen geschiedenis wordt is de regio Centraal-Europa terug van weggeweest.
Oostblok
Na de val van de Berlijnse Muur en het communisme in 1989 stond het voormalige Oostblok jaren in het brandpunt van de belangstelling, net zoals dat momenteel met de Arabische wereld het geval is.
Sovjet
In 2004 werden acht voormalige Sovjet-satellietstaten lid van de Europese Unie, de bekendste waren Polen, Hongarije en Tsjechië. In 2007 kwamen Bulgarije en Roemenië daar nog bij. Met het EU-lidmaatschap waren de vroegere communistische landen toch wat normaler geworden en de aandacht was in de afgelopen jaren afgenomen.
Westen
Begin jaren negentig leek dat ondenkbaar. Toen het communisme viel en het Westen het “andere Europa“ herontdekte door vakantie, zaken en familiebanden, was de verwarring compleet. Wat tot voor kort “Oost-Europa” was geweest, werd opeens “Centraal-Europa” of “Midden-Europa”. Maar je had ook nog “Zuid-Oost Europa” of “de Balkan”.
Begrippen
Temidden van die onduidelijke begrippen viel bovendien Tsjechoslowakije in 1993 in twee landen uiteen. En Joegoslavië was tussen 1991 en 1995 het toneel van een burgeroorlog. Polen, Hongarije en Tsjechië namen daar afstand van en maakten onderscheid tussen Midden-Europa en de Balkan.
Verwarring
Waarom al die verwarring? Churchill, Stalin en Roosevelt hadden Europa in 1945 in Jalta in twee stukken verdeeld – Oost en West. Jarenlang stond die tweedeling als een huis. In 1984 zette de Tsjechoslowaakse schrijver Milan Kundera in The tragedy of Central Europe vraagtekens bij die tweedeling. Toneelschrijver Václav Havel en de Hongaarse schrijver György Konrád hadden die visie midden jaren tachtig uitgewerkt. “Midden-Europees” stond volgens hen voor westerse waarden als humanistisch, democratisch en tolerant. Al het andere was Oost-Europees en Russisch. Na 1989 kwam die visie tot bloei en herontdekte het Westen Centraal- of Midden-Europa.
Lid
Is daarmee de kous af? Nee, dat lijkt maar zo. Een groot aantal landen van Midden- en Oost-Europa is anno 2011 lid van EU en NAVO en ontwikkelen zich tot kapitalistische democratieën naar westers model. Al hebben Bulgarije en Roemenië daar wel meer moeite mee dan Polen, Hongarije en Tsjechië. Toch lijkt de scheidslijn tussen enerzijds West- en anderzijds Centraal- en Oost-Europa langzaam maar zeker te vervagen.
Schijn
Maar de schijn bedriegt. De Europese integratie van de nieuwe lidstaten loopt moeizaam en bijvoorbeeld Poolse gastarbeiders hebben de nodige problemen in Nederland. In Polen zelf is de kloof tussen arm en rijk groot. De nostalgie groeit en sommigen betwijfelen of het EU-lidmaatschap wel zo’n goed idee was.
Gat
Nu pas wordt duidelijk dat “Jalta” een groot gat geslagen heeft. Aandacht voor de vrijheidsstrijd in de Arabische wereld is prima, maar vergeet het “nieuwe Europa“ niet.
Tot slot – de visie van professor Von Falckensteyn:
“Bij een dermate heuglijke gebeurtenis horen dito klassieke klanken, mij lijkt het derde Brandenburgse concert van Bach passend”.